اختلاف مصاحفاختلاف مصحف‌های قرآن و عوامل آن را اختلاف مصاحف گویند. ۱ - کتابت قرآن کریممسلمانان با توجه به اهمیت و منزلت قرآن کریم ، از همان سال‌های آغازین وحی ، به کتابت قرآن کریم اقدام کردند؛ تا جایی که در دوران حیات رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم مصحف‌های مختلفی پدید آمد. ۲ - عوامل اختلاف مصاحفاین حرکت با رحلت حضرت رسول گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم با اهمیت بیشتری ادامه یافت و بزرگان اصحاب به میزان علم و درصد اهتمامشان به قرآن ، مستقیم یا غیرمستقیم به این امر مهم پرداختند؛ اما وجود عواملی سبب اختلاف مصاحف شد که برخی از این عوامل عبارتند از: ۱. ابتدایی بودن خط ، و عدم آشنایی عرب‌ها با فنون و مهارت‌های خط و نگارش و علامت گذاری حرکات و امثال آن؛ ۲. کم بودن دقت و اهتمام افراد در کتابت؛ ۳. ناتوانی بسیاری از مسلمانان غیرعرب در تلفظ درست کلمات قرآن؛ ۴. وجود لهجه‌های خاص و مختلف خود عرب‌های مسلمان ؛ ۵. گرایش‌های خاص بعضی از قاریان بزرگ. عده‌ای از آنان حتی تبدیل کلمات قرآن به لغات مترادف و معادل را تجویز می‌کردند. این عوامل، سبب اختلاف مصاحف در کیفیت ضبط و قرائت ، میزان اشتمال بر آیات و سوره‌ها و اختلاف در ترتیب سوره‌ها شد. این اختلاف‌ها با گذشت زمان به موضع گیری اصحاب در مقابل یکدیگر انجامید. ۳ - مصحف مدینهدر دوره خلافت عثمان برای حل این مشکل، اقداماتی صورت گرفت که تا حد زیادی این مشکل را برطرف کرد؛ اما حتی خود این مصحف‌ها نیز به طور کامل یکدست نبود؛ تا جایی که یکی از این مصحف‌ها ( مصحف مدینه ) را ملاک و حجت دیگر مصاحف عثمانی قرار دادند. ۴ - محور اختلافاتمحور این اختلافات عبارت بود از: ۱. اختلاف رسم الخط آن‌ها با رسم الخط معمول در حذف و تغییر پاره‌ای از حروف در بعضی از کلمات؛ ۲. اختلاف در نحوه ضبط و کتابت یک کلمه در مصاحف مختلف و حتی در خود یک مصحف. گاهی این اختلافات را تا هفت هزار مورد برشمرده‌اند. ۵ - ملاک قرآن بودناختلاف یا خطا در املای مصحف، چیزی از اعتبار و قداست قرآن نکاسته است؛ زیرا ملاک «قرآن» بودن آیات و کلمات همان است که قرائت می‌شود، نه آن چیزی که کتابت می‌شود؛ و قرآن از این نظر فاقد اختلاف است. مسلمانان علی رغم آگاهی از چنین اختلاف‌ها و لغزش‌های نگارشی، به اصلاح آن اقدام نکردند. راز این مسئله، بستن راه هرگونه دخل و تصرف در قرآن کریم چه با سوءنیت و چه با حسن نیت بوده است؛ به گونه‌ای که حتی امروزه در کتابت قرآن از این رسم الخط با همه ویژگی‌هایش استفاده می‌شود، که نمونه آن قرآن کریم به خط « عثمان طه » است. ۶ - توجیه کردن لغزش‌ها در نگارش مصاحفعدهای از محققان به جای پذیرفتن وجود چنین لغزش‌هایی در نگارش مصاحف و طبیعی جلوه دادن آن، به توجیهاتی دست زده‌اند؛ مثلا از جمله پنداشته‌اند که رسم الخط مصحف به امر خاص پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بوده است و نویسندگان اولیه دخالتی در نحوه نوشتن کلمات و آیات نداشته‌اند، و در پس این غلط‌های املایی، سر و حکمتی نهفته است که جز خدا کسی از آن آگاه نیست. و یا گفته شده مصاحف عثمانی بدان جهت بدون نقطه و اعراب و علائم نشان دهنده قرائات نگارش یافته بود که بتواند نسبت به قرائات مختلف و معتبر انعطاف پذیر باشد. مثلا کلمه «تبینوا» در آیه: (ان جائکم فاسق بنبا فتبینوا) بدون نقطه نگارش یافت تا قرائت آن به صورت «فتثبتوا» ممکن باشد، یا آیه (فتلقی آدم من ربه کلمات) مانند سایر آیات دیگر، عاری از علائم اعراب بوده که در قرائت مشهور «آدم» به رفع و «کلمات» بعنوان مفعول به و به جر خوانده می‌شود، و برای آن که این آیه نسبت به قرائت دیگر -که طبق آن، «آدم» به نصب و «کلمات» به رفع خوانده شده است- انعطاف پذیر باشد، بدون اعراب نگارش یافت، و می‌گویند: رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به هر دو صورت قرائت کرده، و یا آنکه در حضور او به هر دو صورت قرائت شد و آن حضرت نیز آن دو را تقریر و تایید فرمودند. [۵]
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۴۴.
[۶]
شلبی، عبدالفتاح اسماعیل، رسم المصحف العثمانی، ص ۶۹۳-۷۱۰.
[۷]
کردی، محمد طاهر، تاریخ القرآن و غرائب رسمه وحکمه، ص۹.
۷ - عناوین مرتبطمصاحف عثمانی ؛ توحید مصاحف ؛ احراق مصاحف . ۸ - پانویس
۹ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «اختلاف مصاحف». |